نصاب‌ الصبیان (کتاب)

«نصاب‌ الصبیان» کتابی است که به نظم، ترجمه فارسى بسيارى از لغات عربى را بیان نموده است. این کتاب اثر برجسته‌ی ابونصر فراهی عالم سده‌ی هفتم هجری است که آن را به فرمان نظام الملک حسن وزیر، بهرامشاه نوشت. نصاب الصبیان همانگونه که از نام آن بر می‌آید در اصل برای آموزش کودکان نوشته شده است اما برای هر کسی که خواهان یادگیری عربی باشد مفید است.

محتوای کتاب

مطالب مطرح شده در كتاب نصاب الصبيان، اجمالا، عبارت است از:

ترجمه فارسى بسيارى از لغات عربى از قبيل: اله، الله، رحمان، دليل، هادى، محمد، امين، صحابه، آل، سما، ارض، غبرا، محل، مكان، معان، سقر، نار، جنت، آخرت... ضياء، نور، سنا، فتى، خفيف... جيد، ثوب، رزق، زاد، عرش... فريس، كُمّ، سراويل... قريب، ركن، حميم... فرخ، بيضه، تين... لحيه، اقرع، اشل... تراب، رغام، ثرى... ثمر، حب، تبن و...

سوره‌هاى مكى و مدنى، اسامى زنان پيامبر، اسامى اولاد پيامبر، اسامى ماه‌هاى رومى، اسامى ماه‌هاى فارسى، اسامى قراء سبعه و...

نمونه‌ايى از كار مؤلف:

به بحر تقارب، تقرب نماى‌ * بدين وزن، ميزان طبع آزماى‌

فعولن فعولن فعولن فعول‌ * چو گفتى، بگو اى مه دل‌رباى‌

اله است و الله و رحمان خداى * دليل است و هادى تو گو رهنماى‌

محمد، ستوده، امين، استوار * به قرآن ثنا گفت وى را خداى‌

صحابه است ياران و آل، اهل بيت‌ * كه اسلام و دين شد از ايشان به‌پاى‌

سما، آسمان، ارض و غبرا، زمين * محل و مكان و معان است جاى‌

اقبال عموم به نصاب الصبیان

دوصد بیتی که او در نصاب الصبیان گرد آورده از جمله ابیاتی است که قرنها در مکاتب و مدارس افغانستان و کشورهای همجوار به عنوان کتاب درسی استفاده می شده و در حوزه های ایران و افغانستان تدریس می شده است.

پس از نصاب الصبیان تقلیدهاى بسیارى از آن شده كه از مشهورترین آنها «زهرة الادب» در لغت عربى به فارسى است.

تصحیح کتاب توسط علامه حسن زاده

در دوران معاصر استاد علامه حسن ‌زاده آملی، این کتاب را تصحیح نموده و همراه با چندين بيت اشعار ملحقه و اعراب كلمات مشكله و پانوشت‌هاى ارزنده، به امر علامه شعرانى، با نام ياد شده، به چاپ رسانده است.

مرحوم علامه شعرانى، قدس سره، در تقريظى كه بر نصاب مصحح استاد حسن زاده نگاشته است، چنين مى‌گويد: «كتاب نصاب الصبيان كه از زمان تأليف آن تا كنون بيش از هفت صد سال گذشته و هنوز رونق اوليه را از دست نداده است، پيوسته در مكاتب و مدارس از كتب درسى و تعليمى بوده است و به سبب كثرت تداول، تصرف ناسخان بسيار در آن راه يافته و زياده و نقصان در آن بسيار كرده اند، چنان‌كه هيچ يك از نسخ مطبوعه از تحريفات خالى نيست، لذا جناب اديب فاضل آقاى حسن‌زاده آملى كه در بسيارى از علوم زحمت كشيده و مدت‌ها نزد اين بنده ناچيز، به تحصيل پرداخته، به اصرار و ترغيب حقير در نسخ آن، تجديد نظر كامل نمود و همه لغات فارسى و عربى آن را از مدارك معتبره آن، مانند قاموس و منتهى الارب و كنز اللغة و سامى و صحاح و برهان قاطع و جامع و غير آنها تصحيح و معرب ساخت و چنان‌كه هيچ كلمه بدون اطمينان به صحت آن ضبط نگرديد و نيز آنچه از اشعار مرتبط با علم نجوم و قرائت و سيره نبويه بود، از كتب معتبره فن، مانند زيج بهادر خانى، اتقان و مجمع البيان و غير آن تصحيح كرده و هر يك را كه احتياج به توضيح داشت، در ذيل صفحات توضيح داد و چون ملاحظه شد كه در نسخ مطبوعه، بسيارى از اشعار اصلى كتاب را عمدا يا سهوا حذف كرده‌اند، سعى شد تا همه اشعار اصلى ثبت افتد و از اشعار الحاقى كه متعلمان را مفيد بود نيز با علامت مشخصه (م) نوشته گرديد تا از همه جهت، اين نسخه، سودمند باشد».

شروح کتاب

بر «نصاب الصبیان» شروح بسیار نوشته شده از جمله می توان شرح «ریاض الفتیان» ابن حسام در نیمه ی نخست سدۀ هشتم، شرح «رافع النصاب» از احمد بن الفقیه (818)، «کنزالفنون» از یک دانشمند در هند در سدۀ یازدهم را نام برد.

وضعيت نشر كتاب‌

نسخه مصحح علامه حسن زاده، در محرم الحرام 1374، توسط كتاب‌فروشى اسلاميه، طبع و منتشر شد و بعد از آن نيز مكرر به طبع رسيده است.

منابع

• انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج1، ص190
• خود آموز نصاب الصبیان
• ابونصر فراهی، ایرانک، بازیابی:8 شهریور 1393
• ابونصر فراهی، بزرگ اما ناشناخته، وبلاگ ابونصر، بازیابی:8 شهریور 1393